(قسمت اول)
 
بر اساس منابع تاریخی قم دارای قدمتی 10 هزارساله است که اوج شکوه این پیشینه را می‌توان در دوران پس از ظهور اسلام تا عصر حاضر مشاهده کرد. قم در تاریخ اسلام و در نگاه مسلمانان به‌خصوص شیعیان دارای جایگاه ویژه‌ای است که همواره از آن به‌عنوان شهری مقدس یاد می‌شود و این عنصر هویت‌بخش تا به امروز نیز برای قم حفظ ‌شده است. علاوه براین تاریخ کهن و برخورداری از جاذبه‌های طبیعی متنوع، وجود حرم مطهر حضرت معصومه (س) و مسجد جمکران در شهر قم نیز زمینه ی مناسبی را برای حضور گردشگران و زائران در این شهر فراهم آورده است.
قم یکی از استان‌های مرکزی کشور است که همچون سایر مناطق ایران دارای جاذبه‌های گردشگری بسیاری است. استان قم، در ۱۲۵ کیلومتری جنوب تهران قرار دارد و یکی از قطب‌های مهم گردشگری مذهبی ایران است که عمده ی شهرت آن در بین گردشگران به خاطر بارگاه حضرت معصومه است. بنابر عقیده ی باستان‌شناسان قم از نخستین مکان‌های روی زمین است که انسان‌های اولیه برای اولین بار در آن زندگی کرده‌اند. پس می‌توان چنین گفت قدمت شهر قم و اطراف آن به زمان پیدایش تمدن در حدود ۱۰ هزار سال پیش بازمی‌گردد. با توجه به یک سری از اسناد، قم قبل از ساسانیان تخریب می‌شود و قباد ساسانی پس از بازگشت از جنگ، فرمان تجدید آبادی این شهر را می‌دهد.  در ادامه به‌طور مختصر مکان‌های تاریخی و مذهبی شهر مقدس قم تبیین می‌شود:
*حرم حضرت معصومه (ع}: حرم حضرت معصومه در مرکز شهر قم‌ واقع‌شده‌ است‌ که‌ از طرف‌ شمال‌ به‌ میدان‌ آستانه‌،  از شرق‌ به‌ خیابان‌ آیت‌الله مرعشى نجفى و از جنوب‌ به‌ مسجد اعظم‌ و خیابان‌ موزه ‌و از طرف‌ غرب‌ به‌ مدرسه‌ فیضیه‌ منتهى مى‌شود. حرم فاطمه معصومه در میان بقعه با بلندی ۲۰/۱ و طول و عرض ۹۵/۲ در ۲۰/۱ متر قرارگرفته و با کاشی‌های نفیس و زرفام آغاز قرن هفتم پوشیده شده است. گرداگرد مرقد، دیواری به بلندی دو متر و طول و عرض تقریبی (۸۰/۴ در ۴۰/۴) قرار دارد که در سال ۹۵۰ بنا گردید و با کاشی معرق آراسته شد که اکنون این دیوار با ضریح مشبک از جنس نقره پوشیده شده است.مرقد مطّهر حضرت‌ معصومه‌ (س‌) داراى هشت‌ دَر است‌. چهار تاى آن‌ در صحن‌ نو و دوتاى آن ‌در سمت‌ غربى مرقد واقع‌شده‌اند و یک‌ در آن‌ به‌ خیابان‌ موزه‌ و‌ در دیگر به‌ ورودى مدرسه فیضیه‌ باز مى‌شود.
*مسجد جمکران: مسجد جمکران در بخش شرقی شهرستان قم در مساحت 250 هکتار و در 6 کیلومتری شهر قم به‌طرف جاده کاشان در نزدیکی روستای جمکران است.این مسجد که امروزه به نام مسجد جمکران شهرت یافته درگذشته به نام‌های مسجد صاحب‌الزمان و مسجد حسن بن مثله جمکرانی نامیده می‌شده است.در رابطه با تاریخچه‌ی مسجد جمکران در روایات و اسناد معتبر تاریخی و مذهبی آمده است که این مسجد به دستور مستقیم حضرت امام زمان (عج) در هفدهم ماه مبارک رمضان سال 373 هجری قمری توسط شیخ عفیف و صالح حسن بن مثله جمکرانی احداث‌شده است و امام زمان (عج) به حسن بن مثله سفارش کرد که به مردم بگو چهار رکعت نماز در این مسجد بخوانند، دو رکعت نماز تحیت و دو رکعت نماز صاحب‌الزمان که این نماز با دو رکعت نمازخواندن در خانه‌ی کعبه برابری می‌کند.
*قلعه قم رود: قلعه قمرود بنایی قدیمی و متعلق به دوره سلطنت اشکانیان است که در اطراف قم رود و در بخش شمالی کوه سفید، از توابع استان قم قرار دارد. به نظر می‌رسد این عمارت کهن، توسط میرزا نظام غفاری، در نزدیکی بخش شرقی قلعه‌ی قدیمی قم رود که از بناهای دوران صفوی است، احداث شد.قلعه ی قم رود را میرزا نظام غفاری برای اسکان خانواده ی خود و اطرافیانش در جوار شرقی قلعه کهن قم رود که مربوط به دوره ی صفوی بود برپا داشت. قلعه دارای بازارچه و نیز یک حیاط مرکزی بوده که گرداگرد آن اتاق‌هایی داشته است. این بنا دارای دوطبقه و دارای حوض‌خانه و بادگیر نیز می‌باشد. این قلعه به دلیل گسترش روستای قم رود رو به ویرانی نهاده است.
 
*کوه خضر نبی: کوه خضر نبی ازجمله مکان‌های زیارتی و سیاحتی استان قم است که طبق اسناد تاریخی و اظهارات باستان‌شناسان قدمتی بالغ‌بر سه هزار سال دارد. مسجدی که بر قله کوه جای گرفته، طبق گفته‌ها محل زیارت خضر نبی بوده‌ است. برخی نیز این منطقه ی تاریخی را بانام کوه سفید می‌شناسند.سال ها پیش قبل از این که هنوز شهر قم انقدر بزرگ نشده بوده کوه خضر نبی محل نیایش عارفان بوده است.
 
*مسجد جامع قم: مسجد جامع قم در محله مسجد جامع، در خیابان آذر و نزدیک دروازه ری واقع‌شده است و ازجمله مکان‌های تاریخی مهم و ارزشمندی است که با به‌کارگیری اصول معماری ایران، از جلال و شکوه قابل‌توجهی برخوردار است. در مورد قدمت و سال ساخت دقیق مسجد جامع قم، اظهارات و بیانات مختلفی وجود دارد. برخی از مورخین و باستان‌شناسان، تاریخ ساخت آن‌ را به قرن ششم هجری قمری و مقارن با حکومت پادشاهان سلجوقی می‌دانند. تعداد دیگری از تاریخ‌نویسان و کارشناسان مسائل تاریخی، بر این باورند که این مسجد در سال ۲۶۵ هجری قمری به همت و پیگیری ابوالصدیم حسن بن علی بن آم اشعری، احداث‌شده است.به روایتی  مسجد امام حسن عسگری بنا به دستور امام حسن عسگری(علیه‌السلام) و به دست وکیل و نماینده آن حضرت در قرن سوم هجری ساخته‌شده است. این مسجد همواره موردتوجه و عنایت علما و بزرگان بوده و در نوع خود از مساجد منحصربه‌فرد در دنیای اسلام است.این در حالی است که عبدالجلیل رازی، زمان تأسیس این اثر تاریخی را به دوران حکومت طغرل سلجوقی نسبت داده و معتقد است که فردی به نام بهاءالدین کمال ثابت قمی، این عمارت ارزشمند و باشکوه ایرانی را احداث کرده است.
*مدرسه فیضیه: مدرسه فیضیه در قم میدان آستانه مقدسه و در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (س) قرارگرفته است که مکانی است مهم و ارزشمند در ایران که زمان احداث آن متعلق به دوران حکومت صفویان است.علما و مجتهدین بسیاری در این مکان سکونت داشتند و به تحصیل، تدریس و تحقیق پرداختند. نام‌گذاری این مدرسه به نام فیضیه به جهت این بوده که فیض کاشانی که مدتی در این مدرسه تدریس می‌کرده و این مدرسه، محل تدریس و محل اقامت وی در مدت اقامتش در شهر قم بوده است. به همین جهت، این مدرسه در بین مردم به نام مدرسه فیض معروف شد.
 
*دریاچه حوض سلطان: دریاچه ی نمک حوض سلطان در ۴۰ کیلومتری شمال شهرستان قم و ۸۵ کیلومتری جنوب تهران و در حاشیه ی بزرگراه خلیج‌فارس قرار دارد. این دریاچه که به دریاچه ی شاهی و دریاچه ی ساوه و دریاچه ی نمک قم هم معروف است به مساحت تقریبی ۲۴۰ کیلومترمربع در شمال شرق شهرستان قم واقع‌شده است و رشته‌کوه‌های البرز در شمال آن قرار دارد. دریاچه ی نمک حوض سلطان شامل دو چاله جدا از هم یکی به نام “حوض‎سلطان” و دیگری به نام “حوض‎مره” است که با آبراهه ی باریکی به هم وصل می‎شوند.
*حمام عشقعلی: حمام عشقعلی مربوط به دوران قاجار است و به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده. این حمام تاریخی یک حمام بزرگ و مجرای زنانه و مردانه داشته که مدتی به خاطر بی‌توجهی رو به تخریب می‌رفت، اما در سال‌های اخیر مورد مرمت و بازسازی قرارگرفته است.
*قبرستان شیخان قم: قبرستان شیخان، قبرستانی تاریخی در نزدیکی حرم حضرت معصومه در قم. در این قبرستان ۶ مقبره هست که در هرکدام، عالمانی در دوره‌های مختلف تاریخی دفن شده‌اند. قدمت این مکان به دوران امامان شیعه بازمی‌گردد و همین امر سبب ارزشمندی این مکان است.در اثر عملیات شهرسازی، قبرستان بزرگ بابلان از بین رفت و قسمت باقی‌مانده، در دوره متأخر، قبرستان شیخان نامیده شد. در حال حاضر بیش از ۶۰۰ نفر از علما و بزرگان ازجمله میرزای قمی، زکریا ابن‌آدم، زکریا ابن‌ادریس، میرزا جواد ملکی تبریزی، محمدحسین فاضل تونی در این قبرستان مدفون‌اند. همچنین هفت نفر از شهدای حادثه هفت‌تیر سال ۱۳۶۰ش و ده‌ها تن از شهدای جنگ ایران و عراق در شیخان دفن شده‌اند.
 
*خانه ملاصدرا: خانه حکیم‌باشی ملاصدرا در شهرستان قم،در کهک واقع‌شده و این اثر در تاریخ ۵ دی ۱۳۷۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۲۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. متأسفانه قسمت اعظم بنا تخریب‌شده واز هشت اتاق پیرامون شبستان تنها یک اتاق باقی‌مانده است. دو اتاق دیگر طی تعمیرات سال 1377 شمسی بازسازی شد.
*بازار قم: بازار قم یکی از بناهای تاریخی و زیبای قم به شمار می‌آید که در نزدیکی مجموعه آرامگاهی حضرت معصومه(س) واقع‌شده است، معماری این بنا در دوره ی قاجاریه و توسط استاد حسن قمی(هنرمند و معمار مشهور آن دوره) صورت گرفته است.این تیمچه بزرگ‌ترین سقف ضربی ایران به شمار می‌آید و سقف تیمچه ی آن سه چشمه است که قسمت وسطی دارای دهانه و ارتفاع ۱۵ متر است. گنبد از نوع عرق چینی و پوشش زیر آن شمسه کاری با اسلوب رسمی بندی و یزدی بندی است.
 *کاروانسرای دیر گچین: کاروانسرای دیر گچین ، یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران، بر سر راه جاده ی تاریخی ری به قم در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد. این کاروانسرا در متون تاریخی به نام‌های دژ کرد شیر،  دیرالجص، قصرالجص، قصر گچ ، قلعه دیرو قلعه دیر کاج خوانده‌شده است.وسعت محوطه کاروانسراى دیر گچین به 12 هزار مترمربع مى‌رسد که بناى کاروانسرا با وسعتى حدود 8 هزار مترمربع در میان آن احداث‌شده است و داراى 43 حجره، ایوان شاه‌نشین، حیاط‌ خلوت و 8 شترخانه، داراى منظر شاهى و 2 مغازه براى نگهدارى کالا، حمام و مسجد است.
*پارک ملی کویر: پارک ملی کویر با بیش از ۶۰۰ هزار هکتار مساحت، در جنوب شرقی تهران و قسمتی از آن در استان قم قرار دارد.در کنار این آثار باستانی، وجود مناطق طبیعی بکری همچون منطقه ی حفاظت‌ شده پلنگ دره با چشمه‌هایی که همواره آب کافی را برای حیات‌وحش فراهم می‌آورد در استان قم وجود دارد.
*غار وشنوه:غار وشنوه مکانی در روستای وشنوه است که در ۶۰ کیلومتری قم قرار دارد. این غار در کوهستان اردهال و بخش جنوبی روستای وشنوه واقع‌شده و لازم به ذکر است که کوهستان اردهال دارای ۴ غار یا چاله است .آب این غار نیز از طریق شیار‌های کوهستان جمع می‌شود و به‌صورت چشمه خارج می‌شوند و به این منبع آبی می‌ریزند.در اطراف غار وشنوه ۲۱ معدن تاریخی وجود دارد که تاکنون سفالینه‌هایی در آن‌ها یافت شده که بر اساس تحقیقات، این سفالینه‌ها مربوط به ۳۰۰۰ تا ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح هستند.
*خانه تاریخی زند: خانه زند که امروزه به موزه مردم‌شناسی شهرت دارد در مرکز بافت قدیمی شهر قم (محله گذر قلعه) در کوچه باریکی واقع‌شده است و بازمانده اواخر عصر قاجار در دل قم است که معماری اصیل ایرانی را به نمایش درآورده است. در دو طرف این خانه دو تابلوی متفاوت به چشم می‌خورد؛ بر روی یکی سال ثبت ملی خانه یعنی 1377 درج‌شده و دیگری در نقطه مقابل، سال ثبت خانه را در فهرست آثار ملی، 1379 هجری شمسی نشان می‌دهد.
*گنبد نمکی قم: کوه نمک قم در ۱۵ کیلومتری جاده قم به سمت جعفریه قرارگرفته و از جاذبه‌های طبیعی استان قم به شمار می‌رود. تاریخ زمین‌شناسی گنبد نمکی قم به شصت میلیون سال قبل برمی‌گردد.گنبد نمکی طغرود که تنها گنبد نمکی متقارن جهان است، با دارا بودن دریاچه‌ای کوچک در دل خود پدیده‌ای طبیعی و منحصربه‌فرد به شمار می‌رود که در این منطقه قرارگرفته است. در این گنبد، بلورهای نمک به‌صورت تیغه‌های مشخص و کنگره‌دار درآمده‌اند و مناظر زیبایی را خلق کرده‌اند. این گنبد خیلی بزرگ بوده و گسترش شمالی آن تا طول سه کیلومتر ادامه دارد.